giovedì 24 agosto 2017

'A TISTIMUNIANZA di Nino Martoglio dicitore Armando Carruba









'A TISTIMUNIANZA
Dramma in otto sonetti, nella parlata catanese

I.
- 'Ccillenza, ora cci dicu: - 'Dda matina
mi truvàva a passari agghìri ddani,
quannu 'ntisi 'na vuci sularina,
e doppu un 'fui-fui di cristiani.

M'avvicinai e vitti a 'na vintina,
e forsi chiù, di mastri e di viddani,
attàgghiu 'u puzzu 'i Santa Catarina,
unn'è a carrittaria di Facci 'i cani.

Vosi appuràri e a Minicu Cipudda,
chiddu ca 'u sannu sèntiri lu Chiuzzu,
cci addimannai : - Chi è, tutta 'sta fudda?

Dici: - Casànza c' 'a tradìu Niluzzu
Sautampizzu, 'a figghia 'i donna Tudda,
stanotti, s'ha jttatu dintra 'u puzzu!

Note. - 'Ccillenza (eccellenza. - L'interlocutore è un marinajo che è stato l'eroe del dramma e,
interrogato dal presidente delle Assisi fa la sua deposizione) - Cci dicu (le dirò) - Agghìri ddani
(verso quel sito) - 'Na vuci sularina (una voce alta nel silenzio) - Fui-fui (fuggi fuggi) - Vitti (vidi) -
Mastri (maestri) - Viddani (contadini) - Attàgghiu (accanto) - Unn'è (dove trovasi) - Facci 'i cani
(faccia da cane - soprannome del fondacaio) - 'U sannu sèntiri (lo indicano col nome di) - Fudda
(folla) - Casànza (a causa, per motivo) - C' 'a tradíu (che la tradì, l'abbandonò) - Niluzzu
(diminuitivo di Emanuele) - Sautampizzu (Soprannome del medesimo) - Tudda (diminuitivo di
Agata) - S'ha jttatu (s'è gittata).

II.

'A matri, svinturata, era 'mpazzuta;
s'avia scippàtu, spènziri, capiddi,
pinnenti, aricchi, facci e 'mmenzu a chiddi
chiantàva pugna comu 'na sbannuta!

Ogni tantu, vidennu carusiddi,
'i tastïava tutti, muta muta,
po' jttava 'na schìgghia, accussì acuta
ca si puteva sèntiri d' 'i stiddi;

- 'Nfami, cu quali cori la 'ngannasti!? -
Diceva: - Figghia!... unni si', sciatuzzu
di l'arma mia; com'è ca mi lassasti!? -

'N'aveva abbèntu, nun truvava carma,
si vuleva jttari dintra 'u puzzu
macari idda... nni scippava l'arma!...

Note. - 'A matri (la madre) - Impazzuta (impazzita) - Scippàtu (da scippari: svellere, strappare con
violenza, stracciare) - Spènziri (sorta di vestimento con maniche, che cuopre il busto) - Pinnenti
(orecchini) - Chiddi (quelli) - Chiantava (menava) - Sbannuta (sbandita, che è in bando; dicesi
comunemente anche dei forsennati) - Carusiddi (ragazzine) - 'I tastïàva (le tastava, le palpeggiava)
- Jttava 'na schigghia (lanciava un grido) - Stiddi (stelle) - Sciatuzzu di l'arma mia (sospiro
dell'anima mia) - Abbèntu (quiete, conforto) - Macari idda (anch'essa) - Nni scippava l'arma (ci
strappava l'anima).

III.

Currèru tanti sbirri e un diljatu,
'ntisiru 'u fattu, e scrissiru 'i virbala,
purtaru 'n ganciu, 'n capu 'ncatramatu,
po' dici: - vinti liri a cu' cci cala!...

Cu' s'avia a fari avanti, svinturatu!...
Mancu si cci facevanu 'na scala!...
'U puzzu senza 'siri esageratu,
è centu parmi; a cuda di cicala!...

Nun cci rispusi nuddu: ju, 'nfilici
di mia, sudd'era 'mpagghia, nun sciatava
mancu pri tuttu l'oru ca Diu fici!...

Ma a me' famigghia nun manciava chiù,
ju avìa tri misi ca non travagghiava...
pri cui, mi fici 'a cruci e dissi: - ju!...

Note. - Currèru (accorsero) - Sbirri (questurini) - 'Ntisiru (intesero) - Virbala (verbali) - 'N capu
'ncatramatu (una corda incatramata) - Cu' (chi) - Mancu (neanche, nemmeno) - 'Siri (essere) - A
cuda di cicala (ad imbuto) - Nuddu (nessuno) - Sudd'era (se ero) - 'Mpagghia: essiri 'mpagghia
(aver soldi in tasca, essere sicuro del domani) - Non sciatava (non muovevo labbro, non dicevo
verbo) - Mi fici 'a cruci (mi segnai, il popolano di Sicilia si segna quando si accinge non solo ad un
lavoro pericoloso, ma al lavoro in genere, nonchè quando si siede al desco e spesso prima di bere
un bicchier di vino).

IV

Mi 'mbracaru cu 'n pezzu di cumannu
liatu a 'menzu ciancu e 'nt' 'e cavigghi.
Dicu: - signuri mei, m'arraccumannu,
ca lassu 'mmenzu 'a strada a quattru figghi! -

Avanti c'arrivai ci vosi un annu!...
'U cori mi pireva, sia pp' 'i schigghi
di donna Tudda, sia pirchì, muddannu,
m'avissi fattu pitigghi pitigghi!...

Basta, 'ccillenza, fici comu a chiddu,
dissi: - curaggiu! - e m' abbuddai, l'affrittu
di mia, cu 'ddu gran jelu e 'ddu gran friddu...

I denti mi sbattevanu a marteddu,
e 'u scuru, ddani era accussì fittu
ca si putìa fiddari cc' 'u cuteddu!...

Note. - Mi 'mbracaru (da imbracare, cingere con braca) - Cumannu (comando - termine
marinaresco, per indicare della corda sottile e catramata) - Cavigghi (caviglie) - 'Mmenzu 'a strata
(sul lastrico) - Ci vosi (ci volle) - 'U cori mi pireva (il cuore mi si rimpiccioliva) - Schigghi (grida
acutissime) - Muddannu (mollando) - Pitigghi pitigghi (a pezzetti, malmenato, acciaccato, -
corruzione di poltiglia) - Fici comu a chiddu (espressivo idiotismo che ha il significato di: feci di
necessità virtù) - M'abbuddai (m'immersi) - Jelu (gelo) - Scuru (buio) - Fiddari (fendere, affettare).

V.

Mi scìsiru 'na torcia e a 'ddu chiariu,
cu corda e gànciu accuminzài a piscari...
Ma chi, 'ccillenza, nun m'arrinisciu...
era allippàta e nun putia assumari...

Stesi cchiù di menz'ura!... 'Pp'accurzari,
finalimmenti, comu vosi Diu;
fici corpu 'ntra 'n ciancu, e accumparìu...
di 'na manera ca facìa scantari!...

Unchia comu 'na buffa, anniricata,
'i vrazza rutti, 'a testa fracassata,
i labbra virdi comu du' sangeli...

'Ntr' 'o pettu avia 'n cafòlu; l'adurino
ccu' 'u so' ritrattu, ca cci desi Neli,
cci avia azziccatu comu un timpirinu!

Note. - Mi scìsiru (mi scesero, mi calarono) - Chiarìu (chiarore) - Accuminzài (cominciai) - Nun
m'arriniscìu (non mi riuscì) - Allippàta (impantanata: al di sotto del muschio e del limo del fondo) -
Assumari (venire a galla) - Stesi (stiedi) - 'Pp'accurzari (per abbreviare) - Fici corpu (feci colpo) -
Accumparìu (comparve) - Facìa scantari (metteva paura) - Unchia comu 'na buffa (gonfia come un
rospo) - Vrazza (braccia) - Sangeli (sanguinacci) - Cafòlu o grafocchiu (buco, apertura fonda e
informe) - Ca cci desi (che le diede) - Neli (diminuitivo di Emanuele) - Ci avìa azziccàto (le si era
conficcato).

VI.

'A desi vôta 'n pezzu di barusa
e fici 'nsinga, supra, di jsari;
e mi tinía 'nt' 'e spichi e 'nt' 'e catusa
pri canziàlla e nun farla attruzzari.

Quarchi du' canni prima d'arrivari,
'ntisi 'na vuci d'omu lamintusa,
e vitti a Neli... ca chiancia macari,
ccu ogni stizza chi facia purtusa!...

Mi pensu c'avia 'ntisu 'dda svintura,
si nni pintìu, cci nni parsi forti,
e cursi pri vidilla, crïatura!...

Quann'è c' 'a vitti, poi, sbuttò a sugghiuzzu...
e s'avia misu, pri so' mala sorti,
sùpira 'u coddu propria d' 'u puzzu.

Note. - 'A desi vôta (l'ho legata) - Barusa (termine marinaresco per indicare una gassa o maniglia
di corda) - 'Nsinga (segnale, segno) - Jsari (alzare, tirar su) - Catusa (cannelle, doccioni) -
Canziàlla (scansarla) - Attruzzari (urtare) - Chiancìa (piangeva) - Stizza (stilla) - Purtusa (buchi) -
Mi pensu (suppongo) - Cci nni parsi forti (fu preso dal rimorso) - Criatura (creatura: ha il
significato pietoso di: sventurata) - Sbuttò a sugghiuzzu (sbottò in singhiozzi) - S'avìa misu (s'era
messo, o posto) - Sùpira 'u coddu (sul collo).

VII.

Donna Tudda pareva cunurtata,
s'avia appujàtu all'orru, muta muta,
comu 'na babba, tutta 'nzalanuta,
guardannu 'a figghia so', lazzariata...

Quannu 'ntutt'una, mentri era arrivata
o' lustru, e stava pr'essiri strugghiuta,
parrannu cu don Neli, dici: - ascuta,
Neli, ca t'àju a fari 'na 'mmasciata.

Chiddu si vota, di sutta 'u fadali,
idda, nesci 'n'augghia 'i matarazzu
e chianta 'n corpu ca mancu un pugnali!...

'U cori ci 'u pirciò 'rittu filatu!...
- Te', ca ti scannu ju - dicì - 'nfamazzu!...
Figghiuzza santa, t'áju minnicatu!!...

Note. - Cunurtata (confortata, calma) - Appujàtu (appoggiato) - Babba (sciocca, stupida) -
'Nzalanuta (stordita, ingrullita) - Lazzariata (martoriata; dal Lazzaro della Scrittura) - 'Ntutt'una
(tutt'uno, tutto a un tratto) - O' lustru (alla luce) - Strugghiuta (slegata) - T'haju a fari (debbo farti)
- 'Na 'mmasciata (un'imbasciata, una confidenza) - Si vota (si volta) - Fadali (grembiale) - Augghia
(ago, ferro) - Matarazzu (materasso) - Chianta (mena, assesta) - Ci 'u pirciò (glielo bucò,
attraversandoglielo parte a parte) - 'Nfamazzu (infame) - Minnicatu (vendicato).

VIII.

'U fattu avìa successu accussì prestu
chi ancora nun si nn'âvanu addunatu;
ma ccu 'dd'augghia a manu, lestu lestu,
idda s'apprisintàu 'nt' 'o diljatu.

Dici: - arristati a mia!...mancu mi vestu...
s'ha' a vidiri, 'stu sangu scialaratu!
E mentri 'a dichiaravanu in arrestu,
don Neli, ca 'un' avia pipitiàtu,

si isò tisu tisu... era 'n pileri...
jancu comu la carta, stracanciatu...
jttàu sangu, e po' abbuccò 'nn'arreri!...

E tempu ca cadìa 'ncoddu a nuâtri,
a donna Tudda, cu 'n filu di sciatu,
ci dissi: - tanti 'razii... 'gnura matri!

Nino Martoglio

Note. - Avìa successo (era accaduto) - Nun sinn'âvanu addunatu (non se n'erano accorti) - Mancu
mi vestu (nemmeno mi cambio d'abito) - S'ha' a vidiri (deve apparire, deve vederlo) - Scialaratu
(scellerato) - 'Un' avìa pipitiàtu (non aveva detto ci; non aveva profferito verbo) - Tisu tisu (dritto)
- Pileri (colonna, dicesi degli uomini dritti e ajtanti) - Jancu (bianco) - Jttàu (gittò) - Abbuccò (si
rovesciò) - 'Nn'arreri (indietro) - 'Ncoddu (sopra) - Nuâtri (nojaltri, noi) - Ccu 'n filu di sciatu (con
un fil di voce, quasi con un sospiro) - 'Gnura matri (signora madre).
A me' patri
(ca si nni 'ntenni!)

Nessun commento: